Κατ αρχάς πρέπει να υπογραμμισθή ότι την διδασκαλία περί των παθών δεν την συναντούμε μόνο στα πατερικά συγγράμματα, αλλά και στην Αγία Γραφή. Ο Απόστολος Παύλος ομιλεί για την σάρκα. Είναι γνωστό ότι σαρκικός άνθρωπος, κατά τον Απόστολο, είναι ο εστερημένος των ενεργειών του Παναγίου Πνεύματος. «Η σαρξ επιθυμεί κατά του πνεύματος, το δε πνεύμα κατά της σαρκός? ταύτα δε αντίκεινται αλλήλοις» (Γαλ. ε, 17). Στην συνέχεια καθορίζει τα έργα της σαρκός, που είναι τα πάθη της σαρκός: «φανερά δε εστι τα έργα της σαρκός, άτινά εστι μοιχεία, πορνεία, ακαθαρσία, ασέλγεια, ειδωλολατρεία, φαρμακεία, έχθραι, έρεις, ζήλοι, θυμοί, εριθείαι, διχοστασίαι, αιρέσεις, φθόνοι, φόνοι, μέθαι, κώμοι και τα όμοια τούτοις, α προλέγω υμίν καθώς και προείπον, ότι οι τα τοιαύτα πράσσοντες βασιλείαν Θεού ου κληρονομήσουσιν» (Γαλ. ε, 19-21).
Και στην προς Ρωμαίους επιστολή ο Απόστολος Παύλος απαριθμεί τα έργα της αμαρτίας, τα πάθη, που μαστίζουν όλη μας την ύπαρξη. Αναφερόμενος σ εκείνους που εγκατέλειψαν τον Θεό και ελάτρευσαν τα είδωλα γράφει χαρακτηριστικά: «Και καθώς ουκ εδοκίμασαν τον Θεόν έχειν εν επιγνώσει, παρέδωκεν αυτούς ο Θεός εις αδόκιμον νουν, ποιείν τα μη καθήκοντα, πεπληρωμένους πάση αδικία, πορνεία πονηρία πλεονεξία κακία, μεστούς φθόνου φόνου έριδος δόλου κακοηθείας, ψιθυριστάς, καταλάλους, θεοστυγείς, υβριστάς, υπερηφάνους, αλαζόνας, εφευρετάς κακών, γονεύσιν απειθείς, ασυνέτους, ασυνθέτους, αστόργους, ασπόνδους, ανελεήμονας» (Ρωμ. α, 28-31).
Και στον μαθητή του Τιμόθεο περιγράφει την κατάσταση των ανθρώπων «εν εσχάταις ημέραις». «Έσονται γαρ οι άνθρωποι φίλαυτοι, φιλάργυροι, αλαζόνες, υπερήφανοι, βλάσφημοι, γονεύσιν απειθείς, αχάριστοι, ανόσιοι, άστοργοι, άσπονδοι, διάβολοι, ακρατείς, ανήμεροι, αφιλάγαθοι, προδόται, προπετείς, τετυφωμένοι, φιλήδονοι μάλλον ή φιλόθεοι, έχοντες μόρφωσιν ευσεβείας, την δε δύναμιν αυτής ηρνημένοι» (Β Τιμ. γ, 1-5).
Μέσα στα τρία αυτά κείμενα που παραθέσαμε πιο πάνω φαίνεται όλη η κατάσταση του ανθρώπου που βρίσκεται μακράν του Θεού. Αυτό είναι πραγματικά ένα ψυχογράφημα, μια σημαντική ακτινοσκόπηση της ψυχής του ανθρώπου που κυριαρχείται από τα πάθη. Αλλά θα προχωρήσουμε για να δούμε την ανάλυση στα πατερικά έργα.
Κατά τον άγιο Μάξιμο το βασικό πάθος από το οποίο προέρχονται και γεννώνται όλα τα πάθη είναι η φιλαυτία. Φίλαυτος είναι ο άνθρωπος εκείνος που αγαπά υπερβολικά τον εαυτό του και τον λατρεύει. Όταν η προσοχή του ανθρώπου αποσπάται από τον Θεό και δεν ενδιαφέρεται να ενωθή με Αυτόν και να κάνη το άγιο θέλημά Του, τότε αναγκαστικά στρέφεται προς τον εαυτό του τον οποίο θέλει διαρκώς να ικανοποιή. «Πρόσεχε σεαυτώ, συνιστά ο άγιος Μάξιμος, από της μητρός των κακών φιλαυτίας». Και ορίζοντας την φιλαυτία λέγει ότι είναι «η του σώματος άλογος φιλία» Από το πάθος της φιλαυτίας γεννώνται οι πρώτοι και εμπαθείς «γενικώτατοι τρεις εμμανείς λογισμοί», δηλαδή ο της γαστριμαργίας, της φιλαργυρίας και της κενοδοξίας. Από τους τρεις αυτούς λογισμούς «γεννάται άπας ο των κακών κατάλογος» ( αγ. Μαξίμου, Φιλοκαλία Β, σελ. 22, νθ).
Σε άλλο σημείο, παρουσιάζοντας τα φρικτά αποτελέσματα της φιλαυτίας, την ονομάζει μητέρα από την οποία προέρχονται πολλές θυγατέρες. Η πολυλογία και η ηδυφαγία είναι αίτια της ακολασίας. Η φιλαργυρία και η κενοδοξία είναι αίτια του μίσους προς τον πλησίον. Η φιλαυτία που είναι μητέρα τους είναι αίτια αυτών των δύο (αγ. Μαξίμου, Φιλοκαλία Β, σελ. 28, ζ).
Απόσπασμα από το βιβλίου του ιδίου: Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία, Εκδόσεις Ιεράς Μονής Γενεθλίου της Θεοτόκου, 2008