ΕΠΙΓΟΝΑΤΙΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΟΥ ΠΛΑΝΑ: ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ & ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ
Δρ. Χρήστος Χ. Καρύδης
Επικ. Καθηγητής (407/80) Πρ. Συντήρησης & Ιστορίας Υφάσματος
Α.ΤΕΙ Ιονίων Νήσων, Α.Π.Θ & Α.Ε.Α.Θ
Ένας από τους νεότερους Άγιους της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλήσίας, ο Άγιος Νικόλαος ο Πλανάς, γεννήθηκε στην Νάξο το 1851. Χειροτονείται διάκονος στις 28 Ιουλίου του 1879 στον Ι. Ναό της Μεταμορφώσεως στην Πλάκα, και μετά από πέντε χρόνια χειροτονείται πρεσβύτερος στη μικρή εκκλησία του Αγίου Ελισσαίου, στο Μοναστηράκι. Διακονεί επί 50 χρόνια περίπου (1884 – 1932 μ.Χ.), στους Αθηναικούς Ναούς.
Διακρίθηκε ως ο λειτουργικότερος ιερεύς, του οποίου η ζωή υπήρξε και αναδείχθηκε συνεχής διάκονος του Θυσιαστηρίου. Ήταν αφιλάργυρος και ελεήμων. Ο παπα- Νικόλας, ο λεγόμενος ‘απλός’, διακρίθηκε για την απλότητα του ώς άνθρωπος και ώς ιερέας.
Η Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία ανεκήρυξε και επισήμως ως άγιο τον Άγιο Νικόλαο τον Πλανά κατά την 135 Συνοδική Περίοδο (1991 – 1992 μ.Χ.) του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Στο παρόν άρθρο θα παρουσιαστεί ένα από τα επιγονάτια που χρησιμοποίησε ο Αγ. Νικόλαος κατά την διάρκεια της διακονίας του ώς πρεσβύτερος και τα στάδια συντήρησης που ακολουθήθηκαν στο συγκεκριμένο αντικείμενο.
Εισαγωγή
Σύμφωνα με τον συναξαριστή ο Άγιος Νικόλαος ο Πλανάς επονομάστηκε ώς ο απλός ιερέας. Άρα δεν θα μπορούσαμε να βρεθούμε να καταγράφουμε ένα πολυτελές λειτουργικό ένδυμα με πλούσιο διάκοσμο, και να χρησιμοποιείται από τον Αγ. Νικόλαο. Το συγκεκριμένο αντικείμενο ανήκει σε μοναστική κοινότητα όπου είναι μέχρι σήμερα αποθησαυρισμένο.
Το επιγονάτιο [1] ανήκει στην κατηγορία των λειτουγικών ενδυμάτων και λόγω του ότι χρησιμοποιήθηκε από Άγιο της Εκκλησίας λαμβάνει ιδιαίτερη ιστορική και θρησκευτική σημασία [2].
Το επιγονάτιο είναι λειτουργικό ένδυμα, του οποίου η χρήση μέχρι τον 12ο αιώνα επιτρεπόταν μόνο στους αρχιερείς και αργότερα επεκτάθηκε σε όλους τους βαθμούχους κληρικούς. Το λαμβάνει ο ιερέας από τον αρχιερέα ώς σύμβολο πνευματικής ρομφαίας. Τα παλαιότερα επιγονάτια ήταν αρκετά μεγάλα συγκρίνοντάς τα με τα σημερινά. Βάση του τυπικοδογματικού συμβολισμού το επιγονάτιο συμβολίζει το λέντιον με το οποίο σκούπισε ο Χριστός τα πόδια των Αποστόλων κατά τον Νιπτήρα. Βλ περισσότερα Κουρκουλας,1960: σελ 5, Θεοχάρη,1986: σελ 20 και Χατζηδάκη, 1953: σελ κζ.
Τα Ορθόδοξα εκκλησιαστικά υφάσματα χωρίζονται σε τρείς μεγάλες κατηγορίες. 1. Λειτουργικά Ενδύματα (liturgical garments), 2. Λειτουργικά Υφάσματα (liturgical fabrics) και 3. Τα Σάββανα/ λείψανα (relic textiles). Στις τρείς κατηγορίες υπάγονται υποκατηγορίες αναλόγως με τη χρήση των υφασμάτων μέσα στην λατρεία. Τα λειτουργικά υφάσματα (π.χ. αντιμήνσιο, επιτάφιος κ.α.) έχουν την υποκατηγορία των διακοσμητικών υφασμάτων όπως είναι οι ποδέες κ.α. Τα λειτουργικά ενδύματα όπως είναι τα επιτραχήλια, οι σάκκοι κ.α. δεν παρουσιάζουν υποκατηγορίες. Στα Σάββανα/λείψανα που τοποθετείται το επιγονάτιο του Αγίου διακρίνονται όλα τα ενδύματα και υφάσματα τα οποία ενδύουν ένα ιερό λείψανο ή καλύπτουν διάφορα μέρη του σώματος του ως δισδιάστατο ύφασμα ή αντικείμενα που έχουν χρησιμοποιηθεί από Αγίους εν ζωή (Karydis:2010).
Σύντομη περιγραφή του αντικειμένου
Μέγιστες διαστάσεις (Υx Π): 46 x 46εκ.
Υλικό: Βαμβάκι + Μετάξι + Μεταλλικά νήματα + χαρτόνι
Η μεταξωτή επιφάνεια του καφεκόκκινου κάμπου καλύπτεται από μεγάλα κίτρινα ελικοειδή διακοσμητικά άνθη και καρπούς με φυσιοκρατική απόδοση
(εικ. 1). Το ύφασμα φαίνεται να προέρχεται απο μεγαλύτερο κομμάτι και κόπηκε για να κατασκευαστεί το επιγονάτιο.
Στο κέντρο του επιγονατίου, είναι τοποθετημένος σταυρός που έχει κεντηθεί με μεταλλικά νήματα πάνω σε χαρτόνι δημιουργώνας ανάγλυφη επιφάνεια. Τα νήματα είναι καρφωμένα στην επιφάνεια με την γνωστή βελονιά ορθή ρίζα. Τιρ- τιρ και πούλιες χρησιμοποιήθηκαν στις άκρες των κεραιών και στις δέσμες ακτινών που συμπεριλαμβάνει ο σταυρός. Περιμετρικά μεταλλικό σειρίτι με γραμμικό διάκοσμο διακοσμεί το επιγονάτιο.
Στο πίσω μέρος παρατηρείται η τοποθέτηση υποκίτρινης ισομερούς ύφανσης λινής φόδρας πάνω από την οποία τοποθετείται υποκίτρινη βαμβακερή και τέλος φοδράρεται το επιγονάτιο με κόκκινο μεταξωτό ύφασμα που λόγω φθοράς υπάρχουν μεγάλες απώλεις του υλικού (εικ. 2)[3]. Πάνω από την κόκκινη φόδρα είχε επιρραφθεί βελούδινος σταυρός που λείπει η μία κεραία του. Μαύρη βελούδινη ταινία στο πίσω μέρος χρησιμοποιήθηκε για την διακόσμηση της παρυφής του επιγονατίου.
Το μοτίβο του κάμπου όπως επίσης και τα διακοσμητικά στοιχεία του σταυρού του επιγονατίου χρονολογούν το αντικείμενο στο τέλος του 19ου με αρχές του 20ου αιώνα.
Κατάσταση διατήρησης
Το αντικείμενο έφερε αρκετές απώλειες υλικών και ελεύθερες ίνες (εικ. 3) λόγω της χρήσης αλλά και λόγω της κοπής τεμαχίων υφάσματος προς κατασκευή φυλακτών ώς ευλογία.
Τα μεταλλικά νήματα φέρουν προιόντα οξείδωσης λόγω παλαιότερης κακής αποθήκευσης.
Μεγάλες τσακίσεις λόγω διπλώματος του επιγονατίου. και ανοίγματα σε κατα τόπους σημεία παρατηρούνται (εικ. 4). Επικαθίσεις και κατα τόπους λεκέδες κεριών βρίσκονται στην επιφάνεια του κάμπου του ενδύματος.
Παρατηρούνται αρκετές φόδρες διότι ο σταυρός είναι βαρύς άρα έπρεπε να υπάρχει μια γερή βάση για να στηριχθεί.
Επεμβάσεις Συντήρησης
Πραγματοποιήθηκε αρχικά μηχανικός καθαρισμός για την αφαίρεση των επικαθίσεων σκόνης με την χρήση μαλακού πινέλου και σκούπας και αργότερα χρησιμοποιήθηκε Chemical sponge® για την απορρόφηση των ενσωματωμένων ρύπων.
Μετά πραγματοποιήθηκε ομαλοποίηση των μεγάλων τσακίσεων ακολουθώντας ανοικτή ενεργή ύγρανση.
Ο μεταξωτός κάμπος υποστηρίχθηκε με κρεπλίνα κατα τόπους και στερεώθηκε με μεταξωτές κλωστές χρησιμοποιώντας διάφορα είδη βελονιάς συντήρησης (couching, long & sort). Ακολουθήθηκε η στερέωση του περιμετρικού σειριτιού με την χρήση μεταξωτής κλωστής.
Στο πίσω μέρος του επιγονατίου τοποθετήθηκε βαμμένο (βαφές Lanacron®) μεταξωτό τούλι στην κατάλληλη απόχρωση για να υποστηρίξει όλες τις φόδρες αλλά και για να είναι ορατά τα υφάσματα και ο σταυρός (εικ. 5).
Το αντικείμενο δεν έχριζε περαιτέρω εργασιών συντήρησης χάρη στην καλή γενική κατάστασή του.
Σημειώσεις:
[1]: Το επιγονάτιο είναι λειτουργικό ένδυμα, του οποίου η χρήση μέχρι τον 12ο αιώνα επιτρεπόταν μόνο στους αρχιερείς και αργότερα επεκτάθηκε σε όλους τους βαθμούχους κληρικούς. Το λαμβάνει ο ιερέας από τον αρχιερέα ώς σύμβολο πνευματικής ρομφαίας. Τα παλαιότερα επιγονάτια ήταν αρκετά μεγάλα συγκρίνοντάς τα με τα σημερινά. Βάση του τυπικοδογματικού συμβολισμού το επιγονάτιο συμβολίζει το λέντιον με το οποίο σκούπισε ο Χριστός τα πόδια των Αποστόλων κατά τον Νιπτήρα. Βλ περισσότερα Κουρκουλας,1960: σελ 5, Θεοχάρη,1986: σελ 20 και Χατζηδάκη, 1953: σελ κζ.
[2]: Τα Ορθόδοξα εκκλησιαστικά υφάσματα χωρίζονται σε τρείς μεγάλες κατηγορίες. 1. Λειτουργικά Ενδύματα (liturgical garments), 2. Λειτουργικά Υφάσματα (liturgical fabrics) και 3. Τα Σάββανα/ λείψανα (relic textiles). Στις τρείς κατηγορίες υπάγονται υποκατηγορίες αναλόγως με τη χρήση των υφασμάτων μέσα στην λατρεία. Τα λειτουργικά υφάσματα (π.χ. αντιμήνσιο, επιτάφιος κ.α.) έχουν την υποκατηγορία των διακοσμητικών υφασμάτων όπως είναι οι ποδέες κ.α. Τα λειτουργικά ενδύματα όπως είναι τα επιτραχήλια, οι σάκκοι κ.α. δεν παρουσιάζουν υποκατηγορίες. Στα Σάββανα/λείψανα που τοποθετείται το επιγονάτιο του Αγίου διακρίνονται όλα τα ενδύματα και υφάσματα τα οποία ενδύουν ένα ιερό λείψανο ή καλύπτουν διάφορα μέρη του σώματος του ως δισδιάστατο ύφασμα ή αντικείμενα που έχουν χρησιμοποιηθεί από Αγίους εν ζωή (Karydis:2010).
[3]:Παρατηρούνται αρκετές φόδρες δίότι ο σταυρός είναι βαρύς άρα έπρεπε να υπάρχει μια γερή βάση για να στηριχθεί.
Βιβλιογραφία
- Karydis, C.2010. The Orthodox Christian Sakkos. Ecclesiastical Garments dating to the 15th– 20th c. from the Holy Mountain of Athos. Collection Survey, Scientific Analysis & Preventive Conservation. Oxford: Archaeopress British Archaeological Reports.
- Κούρκουλας, Κ. 1960. Τα Ιερατικά Άμφια και ο συμβολισμός αυτών εν τη Ορθοδόξω Ελληνική Εκκλησία. Αθήνα.
- Χατζηδάκη, Ε.Β. 1953. Εκκλησιαστικά Κεντήματα. Αθήνα: Μουσείον Μπενάκη.
